File:AGAD (20) Nominacja dla Sapiehy, Pudło 650-2, s. 121.png

Odezwa Adama Sapiehy do „wszystkich czynnych obywateli” o finansowe wsparcie sprawy powstańczej.
Adam Sapieha to polityk galicyjski, działający od połowy lat 50. XIX w. Jesienią 1854 r., za namową swego wuja Adama Jerzego Czartoryskiego, stworzył w Galicji ośrodek polityczny mający za cel oddziaływanie na rząd w Wiedniu, dla zaangażowania Austrii na rzecz Polski. W maju 1860 r. Sapieha był współtwórcą adresu do polskich członków Rady Państwa w sprawie spolszczenia galicyjskich urzędów i szkół. W kwietniu 1861 r. został posłem na Sejm Krajowy z kurii wielkiej własności w Przemyślu. W połowie stycznia 1863 r. we Lwowie zawiązany został Komitet, w skład którego weszli: Sapieha, Franciszek Smolka, Florian Ziemiałkowski i Aleksander Dzieduszycki, który miał współpracować z warszawską białą Dyrekcją. Wybuch powstania styczniowego był zaskoczeniem dla lwowskiego Komitetu. 4 lutego Komitet wydał odezwę autorstwa Adama Sapiehy, w której nawoływano do przyjścia z pomocą dopiero wówczas, gdy powstanie rozwinie się i przybierze charakter narodowy. Równolegle Komitet zwany „sapieżyńskim” zajął się zbieraniem funduszy na rzecz powstania, zakupem broni i organizowaniem oddziałów zbrojnych, które miały zostać wysłane do Królestwa. 9 lipca Sapieha został aresztowany i osadzony w więzieniu we Lwowie, skąd udało mu się uciec dopiero w lutym następnego roku. Przez Bukareszt i Marsylię dostał się 25 III 1864 r. do Paryża, gdzie od razu po przybyciu aktywnie włączył się do życia polskiej emigracji. Opinie polskich emigrantów na temat perspektyw powstania były wówczas podzielone. Jedni, jak np. Władysław Czartoryski, przekonani byli o konieczności zakończenia działań zbrojnych, by nie powiększać rozmiarów narodowej klęski. Zwolennicy Romualda Traugutta, chcieli kontynuować walkę. Działacze najbardziej radykalni, w tym Jan Kurzyna, dawny współpracownik Traugutta, skłonni byli pod hasłami braterstwa ludów włączyć się do walk w imię włoskich, węgierskich i wszechsłowiańskich interesów. Sapieha wyrażał pogląd, że prowadzenie polskiej polityki zagranicznej na emigracji powinno być powierzone jednemu człowiekowi, uprawnionemu do samodzielnego podejmowania decyzji.
8 IV 1864 r. dwaj przedstawiciele Rządu Narodowego: komisarz pełnomocny Karol Ruprecht i komisarz nadzwyczajny Wacław Przybylski nominowali Sapiehę na komisarza pełnomocnego Rządu Narodowego na Francję i Anglię. Pierwszy z nich był przedstawicielem obozu białych, drugi – bliskim współpracownikiem Romualda Traugutta. Obaj byli ludźmi o niewielkim wpływie na polską emigrację, obawiali się podejmowania decyzji i unikali odpowiedzialności. Pojawienie się w Paryżu Adama Sapiehy było im bardzo na rękę: Sapieha cieszył się opinią człowieka wpływowego, zaangażowanego w sprawy powstańcze. Dodatkowej sławy przydała mu niedawna ucieczka z lwowskiego więzienia – uważany był za swego rodzaju męczennika sprawy narodowej. Sapieha mógł też połączyć różne nurty emigracji i nie dopuścić ani do załamania powstania, zbytniego ani też do zbytniej radykalizacji niektórych działaczy.
Pierwszy dokument to kopia (z maja 1864 r.) nominacji Adama Sapiehy na pełnomocnika Rządu Narodowego we Francji i Anglii (zgodność kopii z oryginałem poświadczona została przez Adama Sapiehę). W nominacji zawierającej trzy artykuły stwierdzono, że 1) pełnomocnik odpowiedzialny jest za „główny kierunek wszystkich prac narodowych we Francji i Anglii; 2) wydziały: Spraw Zagranicznych, Spraw Wewnętrznych i Skarbu mają się porozumieć co do opracowania szczegółowej instrukcji działania dla pełnomocnika; 3) za wykonanie decyzji odpowiedzialny jest Wydział Spraw Zagranicznych. Dokument opatrzony jest pieczęcią o treści: „Komisarz Pełnomocny Rządu Narod[owego] we Francji i Anglii”. Pośrodku znajduje się herb z przedstawieniem Orła, Pogoni i Archanioła Michała.
Drugi z dokumentów to pierwsza publiczna odezwa, którą 21 IV 1864 r. wydał Adam Sapieha po objęciu funkcji pełnomocnika rządu. Sapieha odwołał się w niej do manifestów Rządu Narodowego z 22 I i 31 VII 1863 r. Swoje cele sformułował następująco: „[…] chciałbym z najlepszą wiarą i wolą uporządkowaniem administracji środków istniejących, a co większa, zyskaniem środków nowych podnieść doniosłość narodowych usiłowań; chciałbym powiększającą się coraz groźniej emigrację ująć w karby porządku i posłuszeństwa i zaspokoiwszy jej bieżące potrzeby rozesłać ją jak najprędzej na stanowiska prac i walki […] mam prawo wymagać i wymagam współudziału wszystkich czynniejszych obywateli”. Odezwa Sapiehy spotkała się z krytycznym odbiorem ze strony polskiej emigracji – odrzucili ją zwolennicy zakończenia powstania i stronnicy Czartoryskiego. Ten ostatni poinformował Sapiehę i Rząd Narodowy, że swoją misję uznał za skończoną, zamknął swoje biuro w hotelu Lambert i opuścił Paryż. W kołach polskiej emigracji powstanie uznano za zakończone, a opinia publiczna była w większości przeciwna Sapieże.
Adam Sapieha objął stanowisko komisarza w bardzo trudnym dla powstania okresie. Stanął wprawdzie na czele najważniejszej placówki zagranicznej, zależnej tylko od Rządu Narodowego, jednak niemal równocześnie doszło do zupełnego załamania działalności: w nocy z 10 na 11 kwietnia rosyjscy żandarmi aresztowali dyktatora powstania – Romualda Traugutta, a 19 kwietnia gen. Hauke, po rozbiciu jego oddziału, przeprawił się do Galicji. Wiadomości o tych wydarzeniach dotarły do Paryża jednak dopiero po kilku tygodniach, podczas których Sapieha podejmował próby ratowania powstania. Był współautorem tzw. „memoriału 7 obywateli”, przyjętego w maju 1864 r. na zjeździe polskich działaczy emigracyjnych w Dreźnie (w memoriale sformułowano program ratowania powstania), w czerwcu tegoż roku zaś podjął próbę zorganizowania międzynarodowej loterii dla zebrania funduszy na kontynuowanie powstania.
Miejsce: Paryż
Publikacja źródła: Kieniewicz S., Adam Sapieha, Lwów 1939, s. 131-132 (teksty niepełne)
Opis zewnętrzny: Druk, jęz. polski, 1 karta papierowa o wymiarach 193x312 mm wszyta w tenże poszyt, s. 121.
Miejsce przechowywania: Biblioteka Polska w Paryżu, Rząd Narodowy powstania 1863-1864. Archiwum Izby Obrachunkowej, sygn. 650, fasc. 2
Autor komentarza: Alicja Nowak